وقتی صحبت از شکوه، جزئیات چشمگیر و فرم‌های اغراق‌آمیز به میان می‌آید، ناخودآگاه ذهن به سمت سبک معماری باروک کشیده می‌شود. تصوری که باروک از خود بر جای می‌گذارد، پر از حرکت، نورپردازی‌های دراماتیک و تزئینات پرشکوه است؛ گویی هر بنا قصه‌ای از احساسات، قدرت و زیبایی روایت می‌کند. برای کسانی که به هنر نمایش و اجرای تئاتر علاقه دارند، شاید هیچ سبکی به اندازه سبک باروک برایشان جذاب نباشد. این سبک معماری با بی‌نظمی دلنشینی در فرم همراه است؛ کافیست نگاهی به کاخ‌ها، کلیساها و بناهای باشکوه تاریخی بیندازید تا به دنیایی از احساسات ناب کشیده شوید. گستردگی تزئینات و جلوه‌های نمایشی این سبک، دلیل اصلی محبوبیت آن است. به گفته کارشناسان معماری داخلی، در میان تمام سبک‌های معماری، هیچ سبکی به اندازه باروک، تزئینی و نمایشی نیست. این روزها در کنار سبک‌های معماری ایرانی، سبک باروک هم در کشور ما توجه علاقه‌مندان زیادی را به خود جلب کرده است. در مطلب پیش‌رو، ویژگی معماری باروک را برمی‌شماریم و به تحلیل المان‌های آن می‌پردازیم.
تاریخچه و نحوه پیدایش سبک پر شکوه باروک
سوال اولی که در مواجهه با سبک باروک خواهیم پرسید این است که معماری باروک از کدام کشور آغاز شد؟ سبک معماری باروک، مانند سبک های معماری دیگری نظیر گوتیک، معماری کلاسیک و دیگر سبک‌های غربی برای اولین بار در اروپا ظاهر شد. این سبک از معماری برای نخستین بار در اواخر قرن 16 و اوایل قرن 17 در ایتالیا به وجود آمد. این سبک را می‌توان در ردیف معماری مذهبی به شمار آورد که با هدف جذب احساسات مذهبی مردم طراحی و ابداع گردید. معمارانی که طبق سبک باروک به ساخت پروژه‌های عظیم ساختمانی روی می‌آوردند، سعی داشتند مولفه‌های کنتراست، حرکت، ترومپ لیل و دیگر جلوه‌های دراماتیک را در هنر خود بروز دهند. آنها حتی از وارد کردن جلوه‌های نمایشی نظیر کوادراتور نیز روی گردان نبودند. این موضوع کمک می‌کرد تا سقف‌های نقاشی شده در این سبک از معماری جلوه بیشتری پیدا کند. بنابراین مخاطبینی که به کلیسا وارد می‌شدند، ناخودآگاه نگاهشان به سقف گره می‌خورد و توهم اینکه به بهشت و ملکوت خیره شده‌اند، به آنها دست می‌داد. ناگفته نماند، سبک باروک توسط فرقه‌های مذهبی چون تئاتین‌ها و یسوعیت‌ها به وجود آمد.
ویژگی های سبک معماری باروک
سبک‌های بسیاری در معماری وجود دارند که می توان به معماری نئوکلاسیک، معماری اسلامی، معماری مدرن و غیره اشاره کرد. هر یک از این سبک‌ها دارای طراحی داخلی و ویژگی های متفاوتی هستند. سبک باروک نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این سبک اروپایی شما می‌توانید حس یادبود را در این فضاها تجربه کنید. مثال خوبی که می توان در این زمینه ارائه داد، نمای کلیسای سان کارلو آله کواترو فونتانه فرانچسکو بورومینی می باشد. در سبک باروک، نظم‌های کلاسیک دچار دستخوشی و تغییر گشته و دیوارها و نماها به صورت منحنی ترسیم و اجرا شده اند. تاثیر نور و نورپردازی نیز در ساختمان هایی که به سبک باروک ساخته شده اند، نیز غیر قابل انکار است. در سبک باروک به صورت گسترده‌ای از ورق های طلا و دیگر سطوح درخشان استفاده شده است. همین امر کمک می‌کند تا نور و نورپردازی با کمک سطوح بازتابنده احساسات بیشتری را تحت کنترل بگیرد.
عناصر و ویژگی‌هایی که برای سبک باروک در نظر گرفته‌اند، عبارت هستند از:
- گنبدهای طاقدار
- ستون های چند بعدی
- استفاده از سنگ‌های ناهموار
- گچبری‌های صاف
سطوح بسیاری از کاخ ها و کلیساهایی که به سبک باروک گچکاری شده‌اند، سرتاسری بوده و حتی روی درب ها نیز اعمال می‌شده است. نقاشی های دیواری نیز از دیگر مولفه های هنر باروک است. سقف‌های تزئین شده نیز به نحو شایسته‌ای هر بیننده را مجذوب هیبت و شکوه کلیسا و کاخ می‌کرده است. در برخی از ساختمان‌ها روی سقف و دیوار، پنجره‌هایی نقاشی می‌شده که به مخاطب این تفکر را القا می‌کرده که واقعا پنجره‌ها وجود دارند! به این نقاشی‌ها ترومپ لویل می‌گویند که به فرانسوی به معنی «چشم را فریب می‌دهد» است.
همچنین اجرای هنر تذهیب، فرم های پیچیده و طراحی داخلی پیچیده و تو در تو از دیگر المان‌های این سبک زیبا و پرشکوه است.
معرفی چند ساختمان به سبک زیبای باروک
در دنیا ساختمان‌های بسیاری به سبک باروک ساخته شده‌اند. یکی از معروفترین ساختمان‌های این سبک، کلیسای سن کارلو آل کواترو هست که در رم واقع شده است. این کلیسای رومی در سال 1634 ساخته شد و هدف از تاسیس آن ساخت صومعه‌ای برای گروهی از راهبان اسپانیایی بوده است. این بنا که در زمین نسبتا کوچکی ساخته شده، تمامی مولفه‌های سبک باروک را دارا است. این کلیسا در بردارنده نمایی منحنی با خطوط مواج است.
یکی دیگر از کلیساهایی که با ویژگی‌های سبک باروک منطبق هست، کلیسای یسوعای ایل گسو است. این کلیسا دارای یک راهرو بوده و از گنبدی بزرگ بر روی شبستان برخوردار است. در این کلیسا خطوط عرضی نمود کاملی دارند. نقاشی‌هایی که روی دیوار شبستان آن حک شده، از آثار هنری معروف در هنر باروک بوده و به «پیروزی نام عیسی» شهرت دارد. این اثر توسط جیووانی باتیستا کشیده شده است. کلیسای یسوعی در رم نیز به سفارش کاردینال کامیلو فرانچسکو ساخته شده و گنبد طلاکاری شده آن بسیار معروف است.
سبک معماری باروک در ایران
ورود ویژگی‌های معماری باروک به ایران بیش از آنکه از مسیر آموزش رسمی صورت گرفته باشد، حاصل تأثیرات غیرمستقیم فرهنگی و هنری از طریق ارتباطات بین‌المللی، سفرنامه‌ها و تصاویر کتاب‌ها و کارت پستال‌ها بود. در دوره قاجار، با افزایش ارتباط ایران با اروپا، برخی عناصر نمایشی و تزئینی باروک، به ویژه در طراحی کاخ‌ها و عمارت‌های اشرافی، وارد معماری ایرانی شد. نمونه‌هایی از این تاثیر را می‌توان در تزئینات پرکار گچبری‌ها، آینه‌کاری‌های گسترده و ترکیب فرم‌های متقارن و شکسته در بناهایی مانند کاخ گلستان مشاهده کرد. مولفه‌های سبک باروک در ایران نیز توسط معماران معروفی اجرا شده است که می‌توان به اساتیدی چون علی محمدخان صانعی و معمارباشی اشاره کرد. جالب اینکه این اساتید بناهای خود را تنها از طریق کارت پستال‌ها و عکس‌هایی که از ابنیه اروپایی در اختیار داشتند، می‌ساختند. از همین رو می‌توان ادعا کرد، سبکی که در ایران و بر مبنای سبک باروک به وجود آمد، دارای شناسنامه و هویت معماری ایرانی گردید. باروک ایرانی اصطلاحی است که بر حافظه و شواهد تصویری معماران خود تکیه می‌کند. به بیانی دیگر از آنجا که معماران ایرانی این سبک از ابنیه‌سازی را نزد هیچ استادی فرا نگرفته بودند، امکان اجرای نوآوری در آثارشان بسیار بود.
برخلاف معماری باروک اروپایی که بر مقیاس‌های عظیم، ابهت فضا و روایت‌های بصری پرتحرک تاکید داشت، معماری باروک ایرانی بیشتر در سطح جزئیات تزئینی و فضاهای داخلی ظهور پیدا کرد. معماران ایرانی با حفظ روح معماری اسلامی و احترام به تناسبات سنتی، ویژگی‌های نمایشی باروک را با عناصر معماری کلاسیک و بومی ترکیب کردند. نتیجه، خلق فضایی بود که نه تنها به سبک ایرانی وفادار ماند، بلکه جلوه‌ای نوین از شکوه و زیبایی را به نمایش گذاشت.
این گرایش بعدها، با ظهور جنبش‌های معماری مدرن در ایران، دچار دگرگونی شد، اما تاثیرات اولیه معماری باروک همچنان در برخی بناهای دوره قاجار و اوایل پهلوی قابل ردیابی است. امروز نیز پژوهشگران معماری، این دوره را یکی از مراحل مهم در روند تلفیق سبک‌های جهانی با هویت معماری ایرانی می‌دانند.
امروزه بررسی تطبیقی معماری باروک در ایران در کنار معماری اسلامی و معماری کلاسیک، چشم‌اندازهای جالبی از تحولات سبک‌شناسی به دست می‌دهد. در بسیاری از نمونه‌های برجسته، تاثیرات باروک را می‌توان در کنار ویژگی‌های سنتی معماری اسلامی مشاهده کرد؛ ترکیبی که گاه به سوی ظرافت‌های معماری کلاسیک گرایش دارد و گاه با رویکردهای معماری مدرن در ایران تلفیق شده است. این همزیستی هنری، چهره‌ای منحصربه‌فرد به میراث معماری ایران در دوره‌های معاصر بخشیده است.
در معماری داخلی سبک باروک ایرانی، اجرای ستون‌های تزئینی، گچبری‌های پرنقش و پرداخت‌های ظریف، نقش محوری در شکل‌دهی به فضا ایفا می‌کند. طراحان این دوره با بهره‌گیری از متریال‌هایی چون آینه، شیشه و فلزات براق، هارمونی نورپردازی را به شکلی خلاقانه در فضا جاری می‌کردند؛ به‌گونه‌ای که بازتاب‌های متعدد نور در سطوح مختلف، ریتم بصری پویایی را در محیط ایجاد می‌نمود. شمعدان‌های مجلل، لوسترهای کریستالی و آویزهای فاخر، نه تنها به عنوان عناصر تزئینی، بلکه به عنوان بخش‌های اصلی در ترکیب‌بندی فضا به کار گرفته می‌شدند.
ظهور این جریان در معماری داخلی ایران به دوران قاجار بازمی‌گردد، زمانی که هنر طراحی داخلی با تاثیرپذیری از سبک‌های اروپایی، چهره‌ای نو به خود گرفت. هرچند در دوره حکومت رضاشاه پهلوی، تغییرات سبک‌شناختی مشهود بود، اما همچنان برخی ابنیه و عمارت‌های ساخته‌شده در تهران، فرم‌ها و المان‌هایی را به نمایش گذاشتند که به اصول و زیبایی‌شناسی معماری باروک وفادار مانده بود
سخن پایانی: باروک؛ پیوند احساس شکوه در کنار معماری فاخر
سبک معماری باروک، با جلوه‌های نمایشی، تزئینات غنی و بازی ماهرانه با نور و فضا، یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تاریخ معماری جهان را رقم زده است. این سبک، برخلاف معماری گوتیک که بیشتر بر بلندی، ظرافت ساختاری و روحانیت فضا تاکید داشت، بر احساسات، شکوه و پویایی بناها متمرکز بود. تاثیرات باروک نه تنها در اروپا بلکه در ایران نیز به شکلی خلاقانه و بومی بازآفرینی شد و امروز به عنوان بخشی ارزشمند از میراث فرهنگی معماری داخلی و خارجی ما شناخته می‌شود. شناخت دقیق این سبک، به ما کمک می‌کند تا سیر تحولات معماری را بهتر درک کرده و پیوندهای ظریف میان سنت و نوآوری را در آثار مختلف بررسی کنیم